Apulejusz, "Amor i Psyche"

Bohaterowie

•  król, 
• królowa, 
• ich trzy córki („piękność najmłodszej była świetną i niepospolita” → por. do urody Wenus, oddawano jej boską cześć).

 Streszczenie

Już rozeszła się była wieść, że bogini, którą zrodziła błękitna toń morza, wydmuchnąwszy ja z pisany marszczących się fal, zrzekła się na razie swej boskości i między ludźmi przebywa (...)

Nikt już nie chciał składać hołdu Wenerze: zaniedbano jej świętości, opuszczono świątynie, nie dbano o posągi, osierocono ołtarze; wszyscy uwielbiali dziewczynę: rzucali jej pod nogi kwiaty i wieńce → oburzenie Wenus

(...) nie przywłaszczy sobie ku swemu szczęściu moich zaszczytów; wkrótce pożałuje tej niedozwolonej piękności (...)

• rozkaz Wenus → woła syna (skrzydlatego, płochego chłopaczka, który swymi złymi obyczajami urąga publicznej przyzwoitości, wałęsa się nocą po cudzych domach” i zakłóca małżeński spokój.)

• dziewczę (Psyche) ma zapałać gorącą miłością do człowieka niskiego pochodzenia, którego los skazał na wieczne ubóstwo i na nędzę;

• orszak Wenus → Ten dmie w dźwięczną konchę, ów trzyma jedwabny całun przeciw promieniom palącego słońca, inny niesie przed władczynią zwierciadło, inne znowu pływają wokół dwukonnego rydwanu;

• samotność Pysche – nikt nie chce pojąć ją za żonę (dwie starsze siostry były już dawno zaręczone z królewskimi synami);

• wyrocznia boga → Apollo odpowiada ojcu Psyche:

Kirem otuloną, w szatach, jak do ślubu,

Zawiedź tę dziewicę na szczyt stromej skały.

Nie oczekuj zięcia z rodu śmiertelników,

Bo z rodzaju smoków już ci przeznaczony.

Jak latawiec buja, wszystkich prześladuje,

Żarem pali serce, grotem je ćwiertuje [sic!];

Jowisz się go lęka, drżą przed nim bogowie,

Zżyma się Ocean, mrą stygscy więźniowie.

• żałoba krajowa z powodu losu Psyche

• wesele (pogrzeb) Psyche → córka zachęca rodziców do pogodzenia się z losem: teraz widzę i czuje, iż pokutuję tylko dlatego, że mię Wenus zwano; na wierzchołku przeznaczonej góry gaszą pochodnie łzami (rodzice zostawiają tam Psyche – Zefir unosi drżącą z bojaźni dziewczynę i kładzie ją na łono kwiecistej murawy, gdzie Pysche zasypia);

• przebudzenie: obok źródła stoi wspaniały pałac (strop z cedru i kości słoniowej, złote kolumny, ściany lśnią srebrnymi obrazami, malowidła), głosy-słudzy (wszystko należy do Psyche) śpiewają, grają na cytrze, donoszą nektary i potrawy;

• przybycie nieznanego małżonka (głosy niewidzialnych osób stały się osłodą jej samotności) – nie widzi go

• smutek rodziców i poszukiwanie Psyche przez jej dwie siostry

• ostrzeżenie małżonka: Gdy skargi ich i żale (dop. – sióstr) usłyszysz, nie odpowiadaj i nie troszcz się o nie wcale, bo mnie największą boleść, sobie zaś zgubę zgotujesz → smutek Psyche i reakcja jej małżonka: Rób więc, co chcesz, i daj folgę szkodliwym porywom, ale przestrogi moje przypomnisz sobie, gdy żałość cię ogarnie, żałość już za późna (pod wpływem pocałunków Psyche pozawala jej obdarować siostry złotem i klejnotami);

• obietnica Psyche: Wolę raczej sto razy umrzeć, niźli twoich pieszczot być pozbawiona. Bo, kimkolwiek jesteś, kocham cię żarliwie i stawiam się na równi z Amorem;

• odnalezienie Psyche przez siostry i zazdrość z powodu jej szczęścia i bogactwa; pytają one, kto jest panem wszystkich tych rzeczy; Psyche odpowiada, że jest nim młodzieniec okazałej postaci, o pełnym zaroście, i że najczęściej bywa na polowaniu; obdarowuje siostry klejnotami i nakazuje Zefirowi odnieść je do domu;

• skargi sióstr:

I – „za męża dostałam starego tetryka, łysego jak kolano, jak karlik małego, który wszystko w domu na klucz zamyka”;

II – „Ja zaś mam męża chorego i kalekę, który się o mnie mało troszczy”

• uważają, że dostały od Psyche łachy ( = rzuciła im łachy) i układają plan zemsty: nie powiedzą o darach nikomu, nawet rodzicom (Bo nie jest szczęśliwym ten, o którego szczęściu nikt nie wie)

• oszukują rodziców – ubolewają nad losem Psyche;

• II ostrzeżenie Amora: Szkaradne te wiedźmy chcą cię podstępnie w zasadzkę wprowadzić, a głownie chcą cię namówić do przypatrzenia się mojej twarzy, abyś w przyszłości – skoro ją raz ujrzysz, już nigdy jej nie oglądała → prosi, aby nie rozmawiała o nim z siostrami (jeśli zachowa tajemnicę, będzie matką boga, jeśli wyjawi ją – śmiertelnika);

• przybycie sióstr ( = Złość i Nienawiść – por. do Syren wabiących żeglarzy wspaniałym głosem);

• podstępnie pytają o małżonka Psyche (będzie to z pewnością mały Amor– o dziecku); Psyche inaczej charakteryzuje męża: pochodzi z sąsiedniej prowincji, ma ponad pięćdziesiąt lat, zaczyna siwieć; obdarowuje siostry kosztownościami;

• siostry: „nieprawdę mówiła albo też postaci swego męża nigdy nie widziała”;

• intryga → siostry przekonują Psyche, że – zgodnie z przepowiednią – żyje z dzikim smokiem, który połknie ją, gdy tylko przybędzie jej tuszy (Psyche zapomina o wszystkich napomnieniach małżonka i własnych przyrzeczeniach i wpada w przepaść → mówi siostrom, że nigdy nie widziała męża)

• radzą, aby przecięła guz łączący szyję z głową (przy świetle lampy);

• próba zabicia Amora → płomień lampki odkrył jego wspaniała oblicze (Psyche, przerażona widokiem, chciała popełnić samobójstwo, ale nóż wypadł z jej rąk)

• opis Amora: złote włosy, śnieżnobiałe plecy, purpurowe policzki, loki, na barkach skrzydła – pióra; Psyche podziwia broń męża: wyjmuje strzałę z kołczana a, badając kciukiem cieniuchny jej koniec, ukłuje się niebaczna w drżący paluszek → dostała się na zawsze w moc Amora)

• lampa, czyto [sic!] z przeklętej niewierności, czy z bezwstydnej zazdrości, czy też, że sama chciała ciałka tego dotykać i całować je chciała – na prawy bark boga spływa kropla ukropu (przebudzenie Amora i ucieczka na pobliski cyprys → opowiada o rozkazie matki (a on uczyniła Psyche swoją małżonką) i ucieka;

• cierpienie Psyche → rzuca się w nurt pobliskiej rzeki (rzeka wyniosła ją na kwiecisty brzeg, tu spotyka Pana (który, piastując na rekach boginię Kannę, uczył ją różnych piosenek) – sielski bóg znał jej los i przestrzegł przed próbą odebrania sobie życia (bóg pasterzy doradza, aby poprosiła o pomoc Amora – najpotężniejszego z bogów);

• zemsta Psyche → mówi jednej siostrze, że rozpoznała w mężu Amora – kazał Zefirowi zdmuchnąć ją za próg swego domu: rzekomo chce poślubić jedną z sióstr Psyche → siostra okłamuje męża (mówi o śmierci rodziców – musi wracać do domu): skacze z wierzchołka szczytu i ginie (członki jej rozdarły się na ostrej skale i służyły za żer ptakom i dzikim zwierzętom); druga siostra ginie w podobny sposób;

• poszukiwanie Amora → ten cierpi z powodu oparzenia, mieszka w komnacie matki (mewa śmieszka powiadamia kąpiącą się Wenus o losach syna: nie ma już zabawy, nie ma miłości, nie ma igraszki, lecz wszystko zda się bez powabu, prostackie i odstraszające. Nie ma już związków małżeńskich, nie ma przyjaźni, nie ma miłości ku dzieciom, lecz tylko rozpusta i dzika namiętność) – złość Wenus (gdy dowiaduje się o miłości Amora do Psyche) → chce, aby jej synem stało się dziecko jednego z niewolników (według niej Amor nie odziedziczył po ojcu żadnych dobrych cech, „źle się prowadził”, traktował ją jak wdowę i godził w nią swoją strzałą, nie bał się ojczyma i „sprowadzał mu dziewczyny” – teraz zazna małżeńskiej goryczy);

• spotkanie Wenus z Ceres i Juno → schlebiają Amorowi, bo boją się jego strzał (Wenus nie powinna wypędzać miłości z własnego domu);

• prośby Psyche → próbuje zjednać sobie wszystkich bogów: porządkuje kłosy żyta, wieńce kłosiane, sierpy, narzędzia (I świątynia) – spotkanie z Ceres, prosi ją o pomoc (błaga na jej płododajną prawcie, na ucieszne obrzędy dożynkowe, na zaprzęg smoczy, na ponure gody jej córki Prozerpiny) → chciałby ukryć się po kopicą zboża, ale Ceres nie zgadza się (Wenus to jej krewna i dobra kobieta); modlitwa w II świątyni (tu: podarunki i okrycia tkane złotem pozawieszane na gałęziach drzew i kolumnach; wszystkie nosiły imię bogini, której były poświęcone) → przybycie Juno (nie może postępować wbrew woli synowej (Wenus) i ustaw)

• Psyche poddaje się i oddaje się w ręce Wenus (u drzwi pałacu Wenery odnajduje ją jedna ze służebnic imieniem Przyzwyczajenie) → Wenera poprosiła o pomoc Merkurego (dała mu książeczkę, w której był rysopis Psyche): chciała, aby podał znamiona po których możne być rozpoznana (nagrodą siedem całusów z ust samej Wenery), zbiega należy przyprowadzić wraz z Merkurym do Murtyjskiej mety ( = meta na torze wyścigowym w dawnym Rzymie)

• Wenus oddaje Psyche w ręce Zgryzoty i Smutku (chłosta) → to niestosowane małżeństwo nic nie znaczy (nie było zgody ojca), a Psyche wyda na świat bękarta;

• prace:

1. Ma oddzielić od siebie ziarna żyta, jęczmienia, prosa, maku, grochu, bobu i soczewicy (do wieczora) → pomaga mrówka i rój jej sąsiadek (Wenus: Nie jest to dzieło twoich rąk, ladacznico, ale tego, któremuś na własne i jego nieszczęście się podobała; rzuca jej kawałek chleba); 
2. Ma przynieść z gaju kosmyk złotorunych owieczek (Psyche chce rzucić się ze skały) → rada modrawej rusałki Arundo ( = trzcina o fioletowo-złotawej kiści): skoro wieczorem pochłodnieje (dop. – ukrop sprawia, że owce są drażliwe) i zwierzęta spoczną przy rzece, ukryj się pod tym wysokim jaworem, który tę samą, co ja, pija wodę; i gdy już u owiec wściekłość ustąpi, znajdziesz tam, gdzie się one przez gałęzie gaju przedzieżgały, wełniste złoto, co się tu i ówdzie do pni drzew poczepiało (Wenus znowu nie wierzy, że pracę wykonała Psyche); 
3. Ma przynieść z głębi źródła lodowate krople (źródło nawadnia stygskie mokradła i syci męty Kocytu = strumienia łez w Tartarze) – źródło strzeżone przez smoki → pomaga orzeł chyżopiórczy (pomny dawnej swej służby, gdy pod przewodem Amora przyniósł Jowiszowi frygijskiego chłopca): mówi smokom, że chce spełnić rozkaz Wenery – napełnia urnę; 
4. Ma iść do piekła, do zamku Orkusa i oddać Prozerpinie puszkę – ma jej (Wenus – zmęczonej pielęgnacją syna (ironicznie) – dop.) użyczyć nieco ze swej piękności: nie powracaj za późno, bo tym uszminkowana, chcę pójść jeszcze na Olimp do boskiego teatru; Psyche chce skoczyć z wysokiej wieży → głos wieży, która przedstawia jej drogę do podziemnego królestwa

• Lacedemon, miasto Achai, blisko niego Tenarum, a tam otwór, do którego idzsię przez bramy ziejące ogniem,
• pierwsza brama i zamek Orkusa,
• musi nieść w każdej ręce po jednym miodowniku z maki jęczmiennej, a w ustach – dwa pieniążki,
• spotka kulawego osła i poganiacza – będzie prosił, aby podała mu kawałki, które wypadły z jego wiązanki – musi iść dalej,
• przeprawa czółnem (odda Charonowi pieniążek – musi sam go wyjąć z jej ust),
• spotka umarłego starca, który poprosi, aby wciągnęła go do czółna – nie może pomóc,
• spotka stare baby u krosien – poproszą, aby im pomogła – nie może,
• spotka na progu komnaty Prozerpiny psa – strzeże domu Plutona – odda mu jeden placek,
• u Prozerpiny – musi usiąść na ziemi i poprosić o kawałek razowego chleba (Prozerpina zaoferuje jej wygodne siedzenie i wykwintne śniadanie

powrót – daje psu drugi placek, a przewoźnikowi pieniążek; nie może otwierać puszki!

• Psyche otwiera puszkę! – chce wziąć trochę tego, czym może pozyskać kochanka

• opanowuje ją stygski Sen: owładnęła nią martwota, leży nieruchoma – Amor, lekkim draśnięciem swej strzałki, budzi ją (tęsknił i szukał Psyche) i zanosi przed tron Jowisza → pod moimi rękoma wzrosłeś, chcę przecież prośby twej wysłuchać. Ale nigdy nie zapominaj, jaką ci łaskę wyświadczam

• nakazuje Merkuremu zwołanie bogów (kara grzywny w wysokości dziesięciu tysięcy drachm w złocie za nieobecność); przemawia do Wenus i czyni z Psychę nieśmiertelną (nektar); biesiada → córką Psyche i Amora jest Rozkosz.