Seneka, "Fedra"

tytuł oryginału: Phaedra

Tło historyczne

• Rok 240 p.n.e. jest rokiem narodzin dramatu rzymskiego: w tym orku Liwiusz Andronikus, grecki niewolnik z Tarentu, wystawia na scenie rzymskiej po raz pierwszy tragedię i komedię, będące przekładami, względnie przeróbkami sztuk greckich;
• łączono fabułę dwóch lub nawet trzech sztuk greckich w jedną całość i tworzono w ten sposób jedną sztukę, pełną momentów tragicznych i tragicznego napięcia;
• tragicy rzymscy najczęściej przerbiali sztuki Eurypidesa, rzadziej Sofoklesa, najmniej Ajschylosa;
• pojawiały się także dzieła mające za temat rzymską historię, wydarzenia z przeszłości; tego rodzaju tragedie nazywano fabulae praetextatae, np. Brutus Akcjusza;
• tragedia epoki republikańskiej charakteryzowała się dużym zretoryzowaniem;
• według Arystotelesa duszą tragedii jest jej akcja tragiczna; w tragedii retorycznej akcja schodzi na drugi plan, na czoło wysuwają się deklamatorskie tyrady oraz patetyczne opisy, budzące dreszcz przerażenia;
• odbiorcy to elita intelektualna ówczesnego Rzymu, to głównie jej upodobania estetyczne wpłynęły na taki kształt tragedii;
• czasem pisarz pod maską mitu dawał aluzje do współczesnych mu osób lub wydarzeń;

• jedynymi zachowanymi w całości tragediami z czasów cesarstwa są tragedie Lucjusza Anneusza Seneki;

•  dynastia julijko-klaudyjska: Tyberiusz, Kaligula, Kladiusz, Nero;
• rządy prawie wszystkich tych cesarzy wypełniały większe lub mniejsze tarcia z senatem, które najczęściej kończyły się krwawymi represjami, a kres wszystkiemu kładły spiski czy bunty przeciwko osobie tyrana;
• w senacie tliła się cicha opozycja, podobnie jak w kołach rzymskiej arystokracji; senat marzył o tym, by odzyskać dawne znaczenie, jakie posiadał za czasów republiki, ale jako całość był bierny;
• dawna arystokracja senatorska traciła swoje znaczenie na rzecz arystokracji italskiej;
• światopogląd tych warstw był bardzo pesymistyczny, co znajdowało wymowny wyraz w literaturze; z tego pesymizmu płynęła także gloryfikacja przeszłości bliższej lub dalszej;
• warstwy te hołdowały najczęściej stoicyzmowi wraz z jego surowymi nakazami moralnymi, głosiły pogardę bogactwa, rozpływały się w pochwałach nad zachwalaną przez stoików śmiercią samobójczą;
• Seneka chciał dać Rzymowi prawdziwego, idealnego władcę.

Życie Seneki i jego kontakty z Neronem

•  Pochodził se stanu rycerzy, equites;
• jego ojcem był Seneka Starszy;
• poeta odebrał staranne wychowanie w zakresie retoryki i filozofii w Rzymie;
• po powrocie z Egiptu w roku 31 lub 32 sposobił się do kariery politycznej;
• po objęciu rządów przez cesarza Kaligulę został kwestorem i wszedł w ten sposób do senatu, jego sława jako mówcy i stylisty rosła z dnia na dzień, tak, że niebawem wzbudziła zawiść samego cesarza;
• zgłębiał tajniki systemu stoickiego;
• posądzony przez Messalinę o romans z Julią, siostrą Kaliguli, został skazany na karę wygnania na Korsykę;
• Messalina została stracona z rozkazu Klaudiusza, którego otoczenie skłoniło niebawem do poślubienia Agrypiny Młodszej; nowa cesarzowa spowodowała odwołanie Seneki z wygnania, z jej namowy mianowano go pretorem, a niebawem cesarzowa powierzyła my wychowanie swojego syna z pierwszego małżeństwa, Nerona;
• w pierwszych latach swych rządów Neron pozostawał całkowicie pod wpływem Seneki oraz szlachetnego prefekta pretorianów Afranniusza Burrusa;
• z czasem Seneka coraz częściej musiał patrzeć na zbrodnicze czyny swojego wychowanka i nie tylko je aprobować, ale i usprawiedliwiać je, wbrew swoim przekonaniom, przed opinią publiczną;
• poprosił Nerona o możność usunięcia się w zacisze domowe, tłumacząc się złym stanem zdrowia oraz chęcią oddania się pracy pisarskiej;
• żył więc później z dala od pałacu cesarskiego, oddany twórczości pisarskiej;
• Nero posłał mu rozkaz otwarcia sobie żył - Seneka zszedł ze świata odważnie i z godnością, jak przystało na stoika, rehabilitując się w ten sposób przynajmniej częściowo w oczach potomności za swe życie, w którym niejednokrotnie stawał w sprzeczności z głoszonymi poglądami.

Tragedie Seneki

• Herkules Szalejący - przeróbka sztuki Eurypidesa; po powrocie z wyprawy do podziemia bohater w napadzie szału, zesłanym na niego z woli Junony, zabija własną żonę i dzieci, następnie pragnie popełnić samobójstwo.
• Trojanki - duch Achillesa pragnie złożenia na swym grobie ofiary - córki Priama i Hekuby; wieszcz Kalchas wyjawia natomiast, że należy złożyć w ofierze maleńkiego syna Hektora, by flota grecka powróciła szczęśliwie do domu. Zrozpaczona Andromacha ukrywa dziecko, ale Odyseusz podstępem wydobywa od niej wyznanie o kryjówce. Posłaniec powiadamia o mężnej śmierci dwójki ofiar, a flota z brankami trojańskimi wraca do Grecji.
• Fenicjanki - trzy luźno połączone fragmenty; pierwszy i drugi ukazują ślepego Edypa w towarzystwie Antygony, poszukującego miejsca na pochówek. W trzecim fragmencie akcja toczy się w Tebach, pod których murami ma odbyć się pojedynek Eteoklesa i Polinejkesa, Jokasta pragnie pogodzić zwaśnionych synów.
• Medea - zemsta kobiety porzuconej przez męża dla innej. Jazon porzuca Medeę, by poślubić Kreuzę, córkę Kreona. Medea mści się na nim - powoduje śmierć rywalki i jej ojca, a później na oczach Jazona morduje ich własne dzieci.
• Edyp - bohater dowiaduje się całej prawdy o swoim losie, z rozpaczy wykłuwa sobie oczy, a Jokasta - jego żona i matka - popełnia samobójstwo.

 Tematyka, budowa i stylistyka tragedii Seneki

• tematyka kazirodczej miłości urągała starorzymskiej verecundia (poczuciu przyzwoitości), zdrowej moralnie rodzinie, nie mogła się pojawić wtedy na scenie rzymskiej; epoka pryncypatu, w której kazirodcze stosunki zdarzały się wśród tzw. wyższych sfer, a zwłaszcza na dworze cesarskim, stworzyła sposobność dla recepcji tego rodzaju tematów w tragedii;
• pojawiają się ekfrazy - partie opisujące, mające wstrząsnąć czytelnikiem lub widzem, wywołać w nim uczucie grozy; mamy tu opisy wszelkiego rodzaju okrucieństw;
• brak rozwoju charakterów: osoby sztuki stają przed nami w najwyższym napięciu różnych uczuć, takich jak gniew, namiętność, chęć zemsty;
• patos to cecha dominująca;

•  prolog Fedry składa się z dwóch części: najpierw mamy pieść myśliwską Hippolita oraz jego modlitwę do Diany, patronki łowów; dopiero później następuje właściwy prolog dialogiczny pomiędzy Fedrą a Paistaunką;
• prolog służy charakterystyce głównego bohatera sztuki;
• układ tragedii Seneki jest opartu ściśle na przepisach poetyckich Horacego;
• akty wypełnione są partiami dialogicznymi; badacze zaznaczają, że Seneka jest nieporadny w budowie dialogu, wskutek tego każda postać wygłasza monolog, w którym retowi łatwiej scharakteryzować bohatera i bohaterkę;
• w dialogu biorą dwie lub trzy osoby; pojawia się osoba czwarta, ale jest to postać milcząca - tacita persona;
• Seneka na ogół przestrzega zasady trzech jedności

• katastrofa tragiczna jest u Seneki poprzedzona sceną przygotowawczą, mieszczącą się w środku sztuki - taka jest rozmowa między Hippolitem i Fedrą;
• katastrofa tragiczna ma miejsce poza sceną, a widz czy czytelnik dowiadują się o niej z ust gońca; było to postępowanie uświęcone tradycją dramatu greckiego; mówił o tym także Horacy - przestrzegał on, by niejedno usunęli sprzed oczu widza, wypadki groźne i wstrząsające miały się odbywać za sceną;

• chór został zachowany w tragedii Seneki, ale jego związek z akcją jest bardzo luźny i nie wpływa on na rozwój akcji; bierze udział w dialogu tylko wtedy, gdy na scenie znajduje się tylko jedna osoba;
• treść ich pieśni jest bardzo różnorodna; bardzo często podejmuje się wykładu różnych problemów filozofii stoickiej, jak na przykład problem niezmiennych praw w naturze, a ślepego władztwa Fortuny w życiu ludzkim.

Ideologia tragedii

• odzwierciedlają światopogląd tzw. wyższych warstw epoki współczesnego pryncypatu;
• obsesja śmierci i gloryfikacja śmierci;
•  poruszane są problemy władzy;
• pesymizm;
• idealizowanie przeszłości;
•  Hippolit snuje obraz złotego wieku i rozpływa się w pochwałach nad nim, kiedy to można było żyć rezalizując stoicki postulat życia według praw natury.

 

Tragedia Fedry w kulturze i mitach

• Hippolit był synem Tezeusza i Amazonki, był także ulubieńcem bogini Artemidy;
• mit o Tezeuszu kształtował się stopniowo - najpierw jego główną częścią była tragiczna śmierć, dopiero później połączono go z występną miłością jego macochy;
• w literaturze greckiej pierwszą wzmiankę o Fedrze spotykamy u Homera;
• tematykę mitów wprowadził do tragedii Eurypides; o Fedrze mówi się w Żabach Arystofanesa: "Nigdy bym nie stworzył Fedr, Steneboi wszetecznych/ I nikt miłosnej niewiasty nie widział pono w mej sztuce.".

Streszczenie

 Akcja rozgrywa się w Atenach. Tezeusz przebywa w podziemiu, dokąd udał się z zamiarem porwania małżonki boga tego królestwa. Tymczasem jego małżonka Fedra została ogarnięta występnym uczuciem do pasierba Hippolita. Pragnie z tego powodu popełnić samobójstwo. Wtedy jej Piastunka bierze na siebie rolę powierniczki i obiecuje rozmówić się z Hippolitem. Młodzieniec żyje na łonie natury i oddaje się polowaniom i nie uznaje miłości, dlatego nie rozumie do czego zmierza staruszka. Fedra postanawia sama wyznać mu swoje uczucia. Hippolit jest oburzony i wyciąga miecz, by zabić występną macochę, ale po chwili zmienia zdanie i ciska go na ziemię i ucieka, zagniewany. Piastunka, orientując się, co się stało, pokazuje zgromadzonym miecz młodzieńca, dowodząc, że pasierb chciał zgwałcić macochę i groził jej. Niebawem wraca do domu Tezeusz. Fedra oskarża pasierba, powtarzając słowa Piastunki. Król przeklina syna i skazuje go na wygnanie. Dodatkowo prosi Neptuna, by spowodował śmierć rzekomego gwałciciela. Za chwilę dowiadujemy się z ust gońca, że Hippolit zginął w wyniku klątwy ojca, a jego ciało zostało rozerwane na kawałki przez spłoszone konie. Nad ciałem młodzieńca Fedra wyznaje prawdę, by za chwilę przebić się mieczem ukochanego pasierba.

Bohaterowie

•  Fedra jest ogarnięta przepotężnym uczuciem do pasierba;
• miłość ta przypomina stan chorobowy;
• zdaje sobie sprawę z tego, jak występne jest jej uczucie i mając w świadomości ohydę tej miłości, postanawia pozbawić się życia;
• sama wyznaje swoje uczucia i zostaje upokorzona, ale nie jest jej pomysłem fałszywe oskarżenie Hippolita, jednak już przed Tezeuszem sama oskarża pasierba i powoduje ojcowską klątwę;
• jest od początku do końca opanowana przez straszliwą namiętność, nie ma mowy o żadnej zmianie charakteru w ciągu sztuki;
• jest kobietą zdolną do wszystkiego, nawet do zbrodni;
• po matce odziedziczyła skłonności do występnych i nienaturalnych uczuć;
• okolicznością łagodzącą jest fakt, że jej małżonek udał się do krainy zmarłych i Fedra uważana jest już za wdowę;
• rehabilituje się częściowo, gdy wyznaje swoją winę nad zwłokami Hippolita i sama wymierza sobie karę śmierci;
• mąż przeklina jej duszę;
• Hippolit ginie zupełnie bez swojej winy;
• nie uznaje miłości, jak prawdziwy syn Amazonki, żyje oddany polowaniu, uwielbia życie na łonie natury;
• po ucieczce nie pojawia się więcej na scenie;
• nie ma zupełnie sceny spotkania Hippolita z ojcem;
• Tezeusz pojawia się dopiero w drugiej części sztuki i jest postacią nakreśloną dość ogólnikowo;
• jest porywczy i gwałtowny, Fedra sama podkreśla jego okrucieństwo;
• jest niewiernym małżonkiem;
• w gniewie i oburzeniu prosi Neptuna o śmierć dla syna, wiedząc, że zostanie wysłuchany;
• oparł się wyłącznie na jednostronnym wyznaniu żony i całkowicie jej zawierzył;
• działał bardzo pochopnie i dlatego jego rozpacz, gdy przyniesiono ciało syna i gdy poznał prawdę z ust Fedry, jest tak straszna;
• wrócił cało z krainy śmierci, by bezpośrednio po tym przeżyć w domu dwukrotną tragedię śmierci bliskich;
• Piastunka nie odbiega od zwykłego typu w tego rodzaju tragediach - jest wierna i przywiązana do swej pani;
• czyni wszystko, by wyperswadować Fedrze uczucie do pasierba, ale gdy jej pani chce popełnić samobójstwo postanawia ją ratować i sama rozmówić się z Hippolitem;
•  później bierze inicjatywę całkowicie w swoje ręce, wzywając świadków na to, że pasierb zgwałcił Fedrę; ohydne kłamstwo, jakiego ofiarą padł Hippolit jest dziełem pastunki;
• w pierwszej części sztuki budzi w nas ona żywą sympatię właśnie z uwagi na szczere uczucie i oddanie wobec swojej pani; w drugiej części sztuki stosunek zmienia się na niekorzyść, mimo, że motorem jej działania jest to samo szczere przywiązanie.

Opracowane na podstawie: Seneka, Fedra, Wrocław 2006.